سازمان ملل متحد یا به اختصار (UN) یک سازمان بین‌المللی است که در جهت ارتقاء همکاریهای بین‌المللی فعالیت می‌کند. بيست‌و‌چهارم اكتبر سال ۱۹۴۵ میلادی، روز به اجرا در آمدن «منشور ملل» و آغاز به كار سازمان ملل است.
سازمان ملل متحد، در حقیقت جایگزینی برای جامعهی ملل (League of Nations) است که پس از جنگ جهانی دوم در ۲۴ اکتبر سال ۱۹۴۵ برای پیشگیری از وقوع چنین جنگ‌هایی بین ملت‌ها، پایه‌گذاری شد.
این سازمان در ابتدای تأسیسش، ۵۱ عضو داشت که امروزه این تعداد به ۱۹۳ عضو رسیده است. مقر این سازمان در منهتن، نیویورک سیتی قرار دارد. دفاتر اصلی دیگر آن در ژنو، نایروبی و وین، فعال هستند.
بودجه‌ی این سازمان از طریق پرداخت حق عضویت اعضا و کمک‌های داوطلبانه تأمین می‌شود. از میان اهداف اصلی تشکیل این سازمان، حفظ صلح و امنیت بین‌المللی، بهبود حقوق بشر، گسترش توسعه‌ی اجتماعی و اقتصادی، حفظ محیط زیست و فراهم کردن کمک‌های بشر دوستانه در هنگام بروز قحطی، بلایای طبیعی و جنگ را می‌توان برشمرد.
پیش‌نویس منشور سازمان ملل متحد در طی کنفرانسی در سال ۱۹۴۵، آماده شد و در ۲۴ اکتبر ۱۹۴۵، به نتیجه رسید و سازمان ملل آغاز به کار کرد. مأموریت سازمان ملل در حفظ صلح جهانی، در همان دهه‌های ابتدایی تاسیس آن با وقوع جنگ سرد بین ایالات متحده و اتحاد جماهیرشوروی و متحدانشان، با مشکلاتی مواجه شد. پس از پایان جنگ سرد نیز، سازمان ملل، اقدامات مهمی در حفظ صلح در سراسر دنیا انجام داد که برخی از آنها موفقیت‌آمیز بود.
سازمان ملل شش رکن اصلی دارد:
- مجمع عمومی (رکن اصلی، جهانی و مشورتی سازمان ملل متحد)
- شورای امنیت (مرجع اصلی تصمیم‌گیری برای صلح و امنیت بین‌المللی)
- شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل (ECOSOC) (ترویج توسعه و همکاریهای اقتصادی و اجتماعی بین‌المللی)
- دبیرخانه سازمان ملل متحد (فراهم کردن مطالعات، اطلاعات و امکانات مورد نیاز سازمان)
- دیوان بین‌المللی دادگستری (مهم‌ترین ارگان قضایی سازمان ملل)
- شورای قیمومت (از اول نوامبر ۱۹۹۴ فعالیت نمی‌کند)
علاوه بر این شش رکن اصلی، سازمان ملل نهادهای دیگری نیز دارد از جمله گروه بانک جهانی، سازمان بهداشت جهانی، برنامه‌ی جهانی غذا، یونسکو (UNESCO) و یونیسف (UNICEF).
این سازمان در سال ۲۰۰۱ برنده‌ی جایزه‌ی صلح نوبل شده و سایر سازمان‌های وابسته به آن نیز موفق به کسب جوایزی شده‌اند. درباره‌ی موفقیت این سازمان در رسیدن به اهدافش و میزان تاثیرگذاری آن در برقراری صلح و امنیت جهانی، بحث‌های متفاوتی وجود دارد. برخی از مفسران اعتقاد دارند که این سازمان، تأثیر زیادی در برقراری صلح و توسعه‌ی انسانی داشته در حالی که برخی دیگر از مفسران معتقد‌ند که این سازمان در دستیابی به اهدافش ناموفق بوده و گاهی مغرضانه رفتار کرده است.
تاریخچه
پیش از تأسیس سازمان ملل، کنفرانس‌ها و سازمان‌های بین‌المللی متعددی برای سامان دادن به بحران‌ها و پیشگیری از جنگ بین ملت‌ها تشکیل شده بود؛ از جمله کمیته‌ی بین‌المللی صلیب سرخ و کنوانسیون‌های ۱۸۹۹ و ۱۹۰۷ لاهه.
به دنبال فجایع انسانی جنگ جهانی اول، کنفرانس صلح پاریس، جامعهی ملل را به منظور ایجاد ثبات میان کشورها پایه‌گذاری کرد. این سازمان، توانست برخی از اختلافات ارضی را رفع کند و ساختارهایی بین‌المللی از جمله پست، هواپیمایی و کنترل مواد مخدر ایجاد کرد که برخی از آنها امروزه در سازمان ملل ادغام شده‌اند.
با این حال، این سازمان، حضور ساکنان کشورهای مستعمره (یعنی نیمی از جمعیت دنیا) را کم داشت علاوه بر اینکه قدرت‌های بزرگی نظیر ایالات متحده، اتحاد جماهیر شوروی، آلمان و ژاپن، حضور و نفوذ گسترده‌ای در آن داشتند. این سازمان در برابر حمله‌ی ژاپن به منچوری در سال ۱۹۳۱، جنگ دوم ایتالیا و اتیوپی در سال ۱۹۳۵، جنگ دوم چین و ژاپن در سال ۱۹۳۷ و پیشروی آلمان تحت سلطه‌ی آدولف هیتلر که در جنگ جهانی دوم به اوج خود رسید، نتوانست کاری انجام دهد.فرانکلین روزولت، رئیس‌جمهور آمریکا، اصطلاح «ملل متحد» را برای اولین بار در بیانیه‌ی اول ژانویه ۱۹۴۲ ملل متحد استفاده کرد.
در سال ۱۹۴۵، نمایندگان ۵۰ کشور در سان فرانسیسکو گرد هم آمدند تا منشور ملل متحد را تنظیم کنند. از اوت تا اکتبر ۱۹۴۴ نمایندگان آمریکا، شوروی، انگلیس، فرانسه و جمهوری چین در کنفرانس دامبارتن اوکس در واشینگتن دی.سی، روی برنامه‌های تشکیل سازمان ملل کار کردند. بیشتر بحث‌های این کنفرانس در مورد نقش اعضای سازمان و شرایط دعوت از آنها بود.
سپس در آوریل ۱۹۴۵ در کنفرانس سان فرانسیسکو تکلیف حق وتو برای پنج عضو شورای امنیت تعیین شد. در نهایت در ۲۴ اکتبر ۱۹۴۵ منشور ملل متحد به امضای ۵۰ کشور رسید و سازمان ملل متحد رسما تشکیل شد. این روز هر سال به عنوان روز ملل متحد، گرامی داشته می‌شود.
اولین جلسه‌ی مجمع عمومی سازمان با حضور ۵۱ عضو برگزار شد و اولین جلسه‌ی شورای امنیت در ۱۷ژانویه ۱۹۴۶ در کلیسای وست مینستر لندن برگزار شد. مجمع عمومی، نیویورک سیتی را به عنوان میزبان مقر سازمان ملل انتخاب کرد. اماکن مرتبط با سازمان ملل از جمله ساختمان‌های مقر سازمان ملل در ژنو، وین و نایروبی به عنوان قلمروهای بین‌المللی در نظر گرفته می‌شوند. تریگوه لی (Trygve Lie)، وزیر امور خارجه نروژ، به عنوان اولین دبیرکل سازمان ملل متحد انتخاب شد
سازمان‌های تخصصی سازمان ملل متحد
سازمان‌های تخصصی سازمان ملل، سازمان‌های مستقلی هستند که با این سازمان کار می‌کنند. برخی از آنها پیش از جنگ جهانی اول نیز وجود داشتند. برخی از آنها به جامعهی ملل مرتبط هستند و بقیه تقریبا هم‌زمان با تشکیل سازمان ملل، ایجاد شده‌اند. این سازمان‌ها فعالیت‌های گسترده‌ای در زمینه‌های گوناگون دارند که در ادامه به چند مورد از آنها اشاره می‌کنیم.
- برنامه پیشرفت و توسعه ملل متحد (UNDP) در نزدیک به ۱۷۰ کشور و قلمرو به منظور ریشه‌کن کردن فقر، مبارزه با نابرابری و ایجاد شرایطی برای پیشرفت کشورها اجرا می‌شود. این برنامه نقشی حیاتی در کمک به کشورها برای دستیابی اهداف توسعه‌ی پایدار دارد.
- یونیسف (UNICEF) یا صندوق کودکان ملل متحد در جهت کمک‌رسانی به کودکان و مادران کشورهای در حال توسعه فعالیت می‌کند.
- سازمان تجارت جهانی (WTO) یک سازمان بین‌المللی است که قوانین جهانی تجارت را تنظیم و اختلافات بین اعضا را حل و فصل می‌کند.
- کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل (UNHCR) که در ژنو سوئیس واقع شده است در ۱۴ دسامبر سال ۱۹۵۰ برای محافظت و حمایت از پناهندگان و یاری رساندن برای بازگشت یا اسکان مجدد آنها تأسیس شد.
- برنامه‌ی جهانی غذا (WFP) سازمانی برای کمک به مبارزه با گرسنگی و سوء تغذیه و بزرگترین نهاد انسانی جهان است. همه ساله این نهاد، غذای مورد نیاز حدود ۸۰ میلیون نفر را در ۷۵ کشور دنیا تأمین می‌کند.
- صندوق جمعیت سازمان ملل متحد (UNFPA) بزرگترین منبع ذخیره‌ی مالی بین‌المللی برای برنامه‌های جمعیت، تنظیم خانواده و بهداشت تولیدمثل است.
- برنامه‌ی محیط زیست ملل متحد (UNEP) در سال ۱۹۷۲ با هدف تلاش برای ترویج استفاده‌ی عاقلانه و توسعه‌ی پایدار محیط زیست جهانی تأسیس شد.
- نهاد سازمان ملل متحد برای برابری جنسیتی و قدرت بخشیدن به زنان یا به اختصار زنان سازمان ملل متحد (UN Women) در رابطه با حقوق زنان فعالیت می‌کند.
- بانک جهانی (World Bank) با هدف کاهش فقر و بهبود استانداردهای زندگی در سراسر دنیا از طریق ارائه‌ی وام‌های کم‌بهره، کمک‌های مالی برای ارتقاء زیرساخت‌ها، سلامتی و تحصیل در کشورهای در حال توسعه تأسیس شده است. بیش از ۱۰۰ کشور عضو بانک جهانی هستند.
- صندوق بین‌المللی پول (IMF) بر اجرای سامانه‌ی پولی بین‌المللی نظارت دارد و یکی از معتبرترین منابع ارزیابی و پیش‌بینی وضعیت اقتصادی جهان است.
- سازمان بهداشت جهانی (WHO) بر دستیابی مردم به بیشترین سطح از سلامت ممکن تمرکز دارد. وظیفه‌ی اصلی این سازمان، مبارزه با بیماری‌ها مخصوصا بیماری‌های مسری شایع و ارتقاء سلامت عمومی مردم جهان است. تعریف سلامتی طبق اساسنامه‌ی سازمان بهداشت جهانی عبارت است از سلامت کامل اجتماعی، روانی و فیزیکی.
- سازمان علمی، فرهنگی و تربیتی ملل متحد (UNESCO) که به اختصار، یونسکو نامیده می‌شود، درسال ۱۹۴۵ تشکیل شد. این سازمان بر بخش‌های مختلفی از تربیت معلمان و کمک به بهبود تحصیل در سراسر جهان گرفته تا حفاظت از بناهای فرهنگی و تاریخی جهان، تمرکز دارد. یونسکو امسال ۲۸ میراث جهانی دیگر را به فهرست خود افزوده است که گردشگران امروزی و نسل آینده باید در حفظ و نگهداری آن کوشا باشند.
- فائو (FAO) یا سازمان خواروبار و کشاورزی ملل متحد برای مبارزه با گرسنگی تلاش می‌کند و مرجعی برای مذاکره و توافقات بین کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته و منبعی برای دانش و اطلاعات فنی برای کمک به توسعه‌ی کشورها است.
- ایکائو (ICAO) یا سازمان بین‌المللی هوانوردی کشوری یک نهاد تخصصی سازمان ملل متحد است که مأموریت آن هماهنگ کردن استانداردهای بین‌المللی پروازی، مدیریت خطوط هوایی در سطح جهان و بررسی سوانح هوایی است.
- یونیدو (UNIDO) یا سازمان توسعه‌ی صنعتی ملل متحد که مقر آن در وین است با هدف ارتقاء و تسریع توسعه‌ی صنعتی در کشورهای در حال توسعه و یا اقتصادهای در حال گذار و توسعه‌ی روابط صنعتی بین‌المللی تشکیل شده است.
- سازمان جهانی گردشگری (UNWTO) در شهر مادرید اسپانیا مستقر است و در رابطه با امور جهان‌گردی تحقیق می‌کند و سالانه گزارشی نیز ارائه می‌کند.
اهداف و فعالیت‌ها
حفظ امنیت و صلح بین‌المللی
این سازمان با هدف اصلی حفظ صلح و امنیت جهانی تاسیس شده است. شورای امنیت سازمان ملل مسئولیت اصلی حفظ صلح و امنیت جهانی را برعهده دارد. مجمع عمومی، دبیرکل و سایر اعضا و بخش‌های سازمان ملل، نقش کامل‌کننده در این زمینه دارند.
ارتقاء توسعه‌ی پایدار
از آغاز تاسیس این سازمان، یکی از اهداف اصلی، دستیابی به همکاری بین‌المللی برای حل مشکلات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و بشری در سطح بین‌المللی است و همچنین احترام به حقوق بشر فارغ از رنگ و نژاد، جنسیت، زبان و... بهبود وضعیت سلامت انسان‌ها نیز همواره یکی از دغدغه‌های اصلی سازمان بوده است.
دفاع از حقوق بشر
عبارت «حقوق بشر» هفت بار در منشور سازمان ملل تکرار شده است و یکی از اصول سازمان به شمار می‌رود. در سال ۱۹۴۸، اعلامیه‌ی جهانی حقوق بشر، در پاریس به تصویب رسید. مفاد این اعلامیه، حقوق بنیادی مدنی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی را که تمامی ابنای بشر در هر کشوری باید از آن برخوردار باشند مشخص کرده‌است.
حمایت از حقوق بینالملل
توسعه و احترام به حقوق بینالملل یکی از بخش‌های کلیدی اهداف این سازمان است. این مأموریت توسط شورای امنیت در قالب دادگاه‌ها و معاهدات چندجانبه از طریق مأموریت‌های حفظ صلح، اعمال تحریم‌ها، استفاده از اجبار زمانی که تهدیدی برای امنیت بینالملل وجود دارد و... انجام می‌شود.
ارسال کمک‌های بشردوستانه
یکی از اهداف تشکیل سازمان ملل متحد همان طور که در منشور این سازمان نیز ذکر شده، رسیدن به همکاریهای بین‌المللی برای حل مشکلات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و بشری در سراسر جهان است. این سازمان این ماموریت را اولین بار پس از جنگ جهانی دوم انجام داد و به بازسازی قاره‌ی ویران اروپا کمک کرد. اکنون این سازمان مرجعی برای دریافت و انتقال کمک‌های بشردوستانه در بلایای طبیعی و انسانی است که خسارات آن فراتر از توانایی مقامات ملی برای جبران است.
